از سایر سازهای این خانواده می‌توان ملودیکا (Melodica)، کنسرتینا (Concertina) و آکاردئون (Accordion) را نام برد. شاید برخی مواقع متوجه شباهت موجود بین صدای سازدهنی و آکاردئون شده باشید. این شباهت در جنس صدا، در واقع به خاطر شباهت در ساختمان این سازها و نحوه تولید صوت در آنها است.

انتخاب و خرید سازدهنی

برای انتخاب یک سازدهنی مناسب ، در قدم اول لازم است “نوع” سازدهنی مشخص شود و در مرحله بعد برند و “مدل” مناسبی از آن نوع سازدهنی را انتخاب کرد . اما برای افرادی که می خواهند نواختن سازدهنی را برای نخستین بار تجربه نمایند ، می توان به طور خلاصه گفت که سه نوع اصلی سازدهنی عبارتند از : ترمولو (Tremolo) ، دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) . در بازار ایران هم همین سه نوع اصلی وجود دارند که برای آشنایی بیشتر با آنها در مورد هر کدام قدری توضیح می دهیم :

1- سازدهنی ترمولو (Tremolo Harmonica) را اکثرا در اسباب بازی فروشی ها دیده اید و احتمالا یکی دوبار هم در زمان کودکی آن را به عنوان هدیه از طرف اعضای خانواده یا دوست و آشنا دریافت کرده اید ! بارز ترین ویژگی ظاهری این نوع سازدهنی سوراخ های دو ردیفه آن است . این نوع سازدهنی بر اساس گام دیاتونیک (Diatonic Scale) کوک می شود و فقط نت های گام دیاتونیک در آن وجود دارد (به همین خاطر برخی افراد کم اطلاع ، این نوع سازدهنی را سازدهنی دیاتونیک می نامند ! ) . مثلا اگر گام یک سازدهنی گام دو ماژور (C Major) باشد ، با آن سازدهنی فقط می توانید نت های همین گام (یا گام لا مینور (A Minor) که مینور نسبی این گام ماژور محسوب می شود) را بنوازید .

در سازدهنی ترمولو هر سوراخ سازدهنی تنها با عمل دمیدن هوا (Blow) یا مکش هوا (Draw) صدا تولید می کند و اگر نوازنده هر جفت سوراخی را که بر روی هم قرار دارند (یک سوراخ از ردیف بالا و یک سوراخ از ردیف پایین) به صورت همزمان بنوازد (که معمولا به همین شیوه نواخته می شود) ، ارتعاش همزمان زبانه ها (Reeds) یا تیغه های فلزی این دو سوراخ (که با اختلاف اندکی نسبت به یکدیگر کوک شده اند) صدای دوگانه و لرزانی تولید می کند که با عنوان Tremolo Effect از آن یاد می شود . در واقع به همین خاطر است که این نوع سازدهنی را سازدهنی ترمولو می نامند !

تقریبا تمام سازدهنی های ترمولویی که در بازار ایران به فروش می رسند در گام دو ماژور (C Major) هستند . بنابراین در نظر داشته باشید که اگر این نوع سازدهنی را بخرید تنها می توانید نت های متعلق به گام دو ماژور (یا گام مینور نسبی آن : گام لا مینور) را با آن اجرا نمایید و اگر بخواهید آهنگی را در گام دیگری (مثلا گام می ماژور) با آن بنوازید لازم است که گام آن را به گام دو ماژور تغییر دهید و اصطلاحا آن را به گام دو ماژور “انتقال” (Transposition) دهید .

از این نوع سازدهنی بیشتر در مناطق شرق آسیا (کشورهایی مانند چین ، کره ، ژاپن ، …) و برخی کشورهای اروپایی نظیر ایرلند و اسکاتلند استفاده می شود . جالب است بدانید که نوازندگان حرفه ای سازدهنی ترمولو به خاطر محدودیت این نوع سازدهنی در نواختن نت های مختلف ، برخی اوقات در حین اجرای یک آهنگ از دو یا سه سازدهنی ترمولو در گام های مختلف استفاده می کنند .

2- سازدهنی دیاتونیک (Diatonic Harmonica) قدیمی ترین نوع سازدهنی و در حقیقت اولین نوعی از سازدهنی بود که ساخته شد (سازدهنی های کروماتیک ، ترمولو و سایر انواع سازدهنی چندین دهه بعد ساخته شدند) . سازدهنی دیاتونیک هم مثل سازدهنی ترمولو بر پایه گام دیاتونیک کوک می شود ولی بر خلاف سازدهنی ترمولو ، سوراخ هایش حالت دو ردیفه ندارد و هر سوراخ سازدهنی هم با عمل دمش (Blow) و هم با مکش (Draw) به صدا در می آید .

رایج ترین نوع این سازدهنی در حال حاضر مدل ده سوراخه ای است که بر اساس الگوی ریشتر (Richter) و با استفاده از نت های گام دیاتونیک ماژور کوک می شود . به این نوع سازدهنی ، سازدهنی دیاتونیک “استاندارد” (Standard Diatonic Harmonica) نیز گفته می شود یعنی سازدهنی دیاتونیک 10 سوراخه با کوک ریشتر (Richter Tuning) و با گام ماژور . هرچند امروزه شرکت هایی مانند Hohner و Lee Oskar مدل های دیگری از سازدهنی دیاتونیک را نیز با کوک های مختلف عرضه می نمایند – مانند کوک کانتری (Country Tuning) و انواع مختلف کوک های مینور (Minor Tunings) – اما کوک ریشتر کماکان رایج ترین کوک سازدهنی دیاتونیک محسوب می شود .

در یک سازدهنی دیاتونیک استاندارد هم مانند سازدهنی ترمولو فقط نت های گام دیاتونیک وجود دارد و در ضمن نت های این گام فقط در اکتاو میانی سازدهنی به شکل کامل وجود دارند . در حقیقت در این نوع سازدهنی درجات چهارم و ششم از اکتاو پایینی و درجه هفتم از اکتاو بالایی سازدهنی حذف شده اند که به این نت ها اصطلاحا “نت های جا افتاده” (Missing Notes) گفته می شود . این در حالی است که در یک سازدهنی ترمولوی 24 سوراخه نت های گام دیاتونیک در هر سه اکتاو سازدهنی به شکل کامل وجود دارند .

اما به لطف وجود تکنیک بندینگ (Bending) ، نوازنده می تواند برخی از فواصل نیم پرده را نیز که در حالت عادی جزو نت های سازدهنی دیاتونیک نیستند اجرا نماید و در واقع استفاده از این تکنیک برای نواختن سازدهنی دیاتونیک امری بسیار متداول می باشد . همچنین اگر نوازنده ای بر تکنیک Overbending هم تسلط پیدا کند ، می تواند سایر فواصل کروماتیک را با این نوع سازدهنی اجرا نماید و در واقع نت های گام کروماتیک (Chromatic Scale) را بر روی سازدهنی دیاتونیک بنوازد . البته این تکنیک از تکنیک های پیشرفته نوازندگی محسوب می شود که تسلط یافتن بر آن قدری دشوار است .

به شکل ساده تر و خودمانی تر بگوییم : با کمک گرفتن از دو تکنیک فوق ، نوازنده می تواند فواصل نیم پرده ای را هم با سازدهنی دیاتونیک اجرا نماید . از این جهت سازدهنی دیاتونیک بر سازدهنی ترمولو برتری دارد چرا که در سازدهنی ترمولو از تکنیک Bending به شکلی بسیار محدودتر و کم اثر تر استفاده می شود و از تکنیک Overbending هم تا جایی که نگارنده این مطلب اطلاع دارد استفاده نمی شود .

اغلب سازدهنی های دیاتونیکی که در بازار ایران به فروش می رسند از نوع استاندارد و در گام دو ماژور (C Major) هستند . سازدهنی دیاتونیک بیشتر در سبک های بلوز (Blues) ، راک (Rock) و کانتری (Country) استفاده می شود . به خاطر استفاده گسترده از این نوع سازدهنی در موسیقی بلوز ، به آن سازدهنی بلوز (Blues Harp) نیز گفته می شود .

3- سازدهنی کروماتیک (Chromatic Harmonica) که نخستین بار در سال 1918 به تولید رسید گران ترین و کامل ترین نوع سازدهنی است . منظور از “کامل ترین” که می گوییم ، کامل تر بودن از نظر تعداد نت هایش است و لزوماً به معنی گسترده تر بودن قابلیت های اجرایی آن در مقایسه با سایر انواع سازدهنی نیست (اصولا در هر نوع سازدهنی قابلیت های اجرایی خاصی وجود دارد که ممکن است در انواع دیگر سازدهنی وجود نداشته باشد) .در این نوع سازدهنی هم مانند سازدهنی دیاتونیک یک ردیف سوراخ وجود دارد و هر سوراخ سازدهنی هم با دمش (Blow) و هم با مکش (Draw) به صدا در می آید . اما مهمترین ویژگی سازدهنی کروماتیک وجود اسلاید (Slide) است :

تیغه ای فلزی و دراز (تقریبا برابر با طول بدنه سازدهنی) که در پشت قطعه دهنی (Mouthpiece) سازدهنی قرار می گیرد . یک انتهای این تیغه فلزی که حالت گرد و برجسته دارد شستی (Button) نامیده می شود که معمولا در سمت راست سازدهنی (سمت نزدیک به اکتاو بالاتر) قرار دارد. وقتی نوازنده انگشتش را بر روی این شستی قرار دهد و آن را به سمت مخالف فشار دهد ، نت حاصل از تمام سوراخ های سازدهنی نیم پرده بالا تر می روند (مثلا نت C به نت #C و نت D به نت #D تبدیل می شود) .

به این ترتیب نوازنده قادر است تمامی فواصل نیم پرده ای مورد نظرش را بدون نیاز به دانستن تکنیک خاصی مانند بندینگ (Bending) و صرفا با فشار دادن شستی سازدهنی به طرف داخل، اجرا نماید .تقریبا تمام سازدهنی های کروماتیکی که در داخل ایران به فروش می رسند در گام دو ماژور (C Major) هستند اما همان طور که گفتیم به خاطر داشتن اسلاید (Slide) با این نوع سازدهنی می توان تمامی فواصل نیم پرده ای را به راحتی اجرا نمود . از سازدهنی کروماتیک بیشتر در سبک های پاپ ، کلاسیک و جز (Jazz) استفاده می شود .

چه نوع سازدهنی مناسب است ؟

همان طور که گفته شد ، اولین مرحله در انتخاب و خرید یک سازدهنی مناسب تعیین “نوع” آن است . مهمترین عامل تعیین کننده در این مرحله ، در نظر داشتن سبکی از موسیقی است که قصد دارید با سازدهنی به اجرای آهنگ های آن بپردازید چون هر یک از انواع سازدهنی با توجه به قابلیت ها و امکانات اجرایی خاصی که در اختیار نوازنده قرار می دهد ، در سبک های خاصی از موسیقی کاربرد بیشتری یافته است .

به عنوان مثال اغلب آهنگ های سبک بلوز (Blues) با سازدهنی دیاتونیک اجرا می شوند و گاهی هم ازسازدهنی کروماتیک در این سبک استفاده می شود (که تقریبا منحصر به آهنگ های اجرا شده در پوزیشن سوم می باشد) ولی سازدهنی ترمولو در این سبک هیچ کاربردی ندارد . یا مثلا در موسیقی کلاسیک (Classical Music) منحصراً از سازدهنی کروماتیک استفاده می شود و فقط گاهی نوازنده ای مانند Howard Levy که تسلط کاملی بر تکنیک پیشرفته Overbending دارد ، سازدهنی دیاتونیک را هم برای اجرای این نوع موسیقی به کار می گیرد .

• سبک های بلوز ، کانتری و راک : سازدهنی دیاتونیک استاندارد . با این توضیح که برای سبک کانتری بهتر است استفاده از سازدهنی دیاتونیک در کوک کانتری را هم مد نظرتان داشته باشید .
• سبک های جز (Jazz) و کلاسیک : سازدهنی کروماتیک .
• سبک های Irish و Scottish : سازدهنی ترمولو . البته از سازدهنی های دیاتونیک و کروماتیک هم در این سبک استفاده می شود .
• سبک پاپ : سازدهنی کروماتیک . البته در این سبک می توانید از هر سه نوع سازدهنی استفاده نمایید اما سازدهنی کروماتیک انتخاب مناسب تری است چون قابلیت اجرای آسان تمام فواصل نیم پرده ای را به نوازنده سازدهنی می دهد .